Γκίντερ Γκρας: «Με την τελευταία μου σταγόνα μελάνι…»

Τη Δευτέρα του Πάσχα πέθανε σε ηλικία 87 ετών ο γερμανός συγγραφέας και ποιητής Γκύντερ Γκρας, βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1999.

Αναδημοσιεύουμε ένα άρθρο* που γράφτηκε το Σάββατο 7 Απριλίου του 2012, δύο χρόνια και έξι μέρες πριν τον θάνατο του Γκίντερ Γκρας για ένα από τα τελευταία και πιο πολιτικά ποιήματα του Γκίντερ Γκρας «Αυτό που πρέπει να ειπωθεί». Το ποίημα προειδοποιεί για το ενδεχόμενο ενός πρώτου πλήγματος του Ισραήλ κατά του Ιράν και χαρακτηρίζει την πυρηνική ισχύ του Ισραήλ «απειλή για την εύθραυστη παγκόσμια ειρήνη».

«Γέρος πια και με την τελευταία μου σταγόνα μελάνι λέω αυτό που πρέπει να ειπωθεί γιατί ίσως αύριο να είναι πολύ αργά»

Μετά τη δημοσίευση του ποιήματος το Ισραήλ χαρακτήρισε τον Γκρας «persona non grata» και του απαγόρευσε την είσοδο στη χώρα. Ο υπουργός Εξωτερικών του Ισραήλ, Άβιγκντορ Λίμπερμαν, δήλωσε ότι το τελευταίο ποίημα του Γκρας εκφράζει τον εγωισμό των αυτοαποκαλούμενων διανοούμενων της Δύσης, που είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν για δεύτερη φορά τον εβραϊκό λαό στο βωμό του αντισημιτισμού, μόνο και μόνο για να πουλήσουν μερικά ακόμη βιβλία». «Αυτοαποκαλούμενος» διανοούμενος ένας νομπελίστας;

 «Ρόμπα» έκαναν τον Γκίντερ Γκρας αρκετοί διανοούμενοι και έγκριτα έντυπα της χώρας του εξαιτίας του ποιήματός του «Αυτό που πρέπει να ειπωθεί» που δημοσιεύτηκε (σ.σ δύο χρόνια πριν τον θάνατό του) σε μεγάλη γερμανική εφημερίδα. Το ποίημα προειδοποιεί για το ενδεχόμενο ενός πρώτου πλήγματος του Ισραήλ κατά του Ιράν και χαρακτηρίζει την πυρηνική ισχύ του Ισραήλ «απειλή για την εύθραυστη παγκόσμια ειρήνη». Αφορμή για το ποίημα στάθηκε η συμφωνία με την οποία η Γερμανία θα προμηθεύσει το Ισραήλ με ένα (ή μάλλον με «άλλο ένα») πυρηνικό υποβρύχιο, ικανό να μεταφέρει πυρηνικές κεφαλές.

Αντισημίτη τον είπαν, γεωπολιτικά αγράμματο τον είπαν, ποιητικά άσχετο τον είπαν, ακόμα και ξεροξεκούτη (αυτό το άφησαν να εννοηθεί). Χαιρέκακα του υπενθύμισαν αυτό που ο ίδιος είχε αποκαλύψει στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Ξεφλουδίζοντας το κρεμμύδι (2006), δηλαδή ότι ήταν μέλος της νεολαίας των Ες Ες. «Ναι, ο Γκρας έφτασε στην καρδιά του κρεμμυδιού», γράφει ένας συμπατριώτης του. «Και η καρδιά του κρεμμυδιού βρωμάει», προσθέτει με αποστροφή. (Πάντως, πράκτορα του Αχμαντινετζάντ δεν τον είπαν –ακόμα.)

Σφοδρές ήταν οι αντιδράσεις του Ισραήλ, καθώς το υπουργείο Εξωτερικών της χώρας χαρακτήρισε το ποίημα «άθλιο και δίχως χάρη», όμως αυτές οι αντιδράσεις ήταν αναμενόμενες. Σημασία έχουν οι σφοδρές επικρίσεις που διατυπώθηκαν μέσα στην ίδια τη Γερμανία και οι οποίες δεν οφείλονται μόνο στο συλλογικό αίσθημα ενοχής για το Ολοκαύτωμα.

Στην εποχή της «εικονοκρατίας», της κυριαρχίας των εικόνων, ένα ποίημα γίνεται πρώτη «πολιτική» είδηση και κάνει τον γύρο του κόσμου! Μήπως αυτό δεν επιβεβαιώνει τη δύναμη των λέξεων, του ποιητικού λόγου, αλλά τη δύναμη της «υπογραφής»; Αν ο Γκρας δεν είχε πάρει Νόμπελ, αν δεν ήταν ένας τιμημένος και διεθνώς αναγνωρισμένος Γερμανός, η φωνή του θα βοούσε στην έρημο. Ωστόσο, αυτό που καίει δεν είναι η υπογραφή του Γκρας αλλά το νόημα, η όποια αλήθεια περιέχεται στο ποίημα.

«… είναι καιρός να πούμε τα λιγοστά μας λόγια γιατί αύριο η ψυχή μας κάνει πανιά», έλεγε ο Σεφέρης. «Γέρος πια και με την τελευταία μου σταγόνα μελάνι λέω αυτό που πρέπει να ειπωθεί γιατί ίσως αύριο να είναι πολύ αργά», έγραψε δύο χρόνια πριν τον θάνατό του ο Γκίντερ Γκρας.

Σε άρθρο του στην ισραηλινή εφημερίδα Haaretz, ο Gideon Levy υπενθυμίζει ότι “ο μεγάλος συγγραφέας Χοσέ Σαραμάγκου, μια φυσιογνωμία ανάλογου βεληνεκούς” με τον Γκρας, ύστερα από μια επίσκεψή του στα Κατεχόμενα, συνέκρινε ό,τι συνέβαινε εκεί με το Άουσβιτς”. Διευκρινίζει όμως ότι και στις δύο περιπτώσεις “αφού αποκηρύξουμε την υπερβολή, αφού αποτινάξουμε το αστήρικτο τμήμα της κατηγορίας, πρέπει να ακούσουμε αυτούς τους σπουδαίους ανθρώπους. Δεν είναι αντισημίτες, αλλά εκφράζουν τη γνώμη πολλών ανθρώπων. Αντί να τους κατηγορούμε, θα έπρεπε να αναλογιστούμε τι είναι αυτό που κάναμε και που τους οδήγησε να διατυπώσουν αυτή την κατηγορία” ).

Σύμφωνα με το BBC, o υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας δήλωσε ότι «το να βάζει κανείς στο ίδιο ηθικό επίπεδο το Ισραήλ και το Ιράν δεν είναι πνευματώδες αλλά και παράλογο».

Εκ των υστέρων ο Γκρας, με δήλωσή του στην εφημερίδα Sueddeutsche Zeitung, παραδέχτηκε ότι έπρεπε να είχε διατυπώσει το ποίημα του διαφορετικά, ώστε να “διευκρινιστεί ότι μιλώ κυρίως για την κυβέρνηση [του Νετανάχιου]. Συχνά έχω υποστηρίξει το Ισραήλ και θέλω η χώρα αυτή να υπάρχει και επιτέλους να έχει ειρήνη με τους γείτονές της”.

*To άρθρο της Μαριάννας Τζιαντζή δημοσιεύτηκε στις 08 Απριλίου 2012 στην εφημερίδα Πριν.

Τέλος, στο ιστολόγιο grsail μπορεί κανείς να βρει το ποίημα στα αγγλικά, στα γερμανικά και (πρόχειρα, όπως αναφέρεται) μεταφρασμένο στα ελληνικά:

Τι πρέπει να ειπωθεί

Γιατί παρέμεινα σιωπηλός, γιατί συγκρατήθηκα τόσο, για κάτι που επιχειρείται απροκάλυπτα μέσα από παιχνίδια του πολέμου, στο τέλος των οποίων όσοι από εμάς επιβιώσουν δεν θα είναι παρά σκιές;

Είναι το υποτιθέμενο δίκαιο του πρώτου χτυπήματος, που θα κατέστρεφε τους ανθρώπους στο Ιράν, που αρθρώνεται από κύμβαλα αλαλάζοντα και υποστηρίζεται από οργανωμένες ομάδες, με την υποψία ότι ίσως μια ατομική βόμβα να κατασκευάζεται εκεί.

Λοιπόν, γιατί διστάζω να ονοματίσω έναν άλλο τόπο στον οποίο για χρόνια πολλά –παρ’ όλο που κρατήθηκε μυστικό- μια ενισχυόμενη πυρηνική δυνατότητα αναπτύσσονταν πέρα από κάθε εποπτεία ή έλεγχο οποιουδήποτε είδους;

Αυτή η γενικευμένη πρακτική απόκρυψης των πραγμάτων, στην οποία και η δική μου σιωπή έγινε συνένοχη, μοιάζει πια με ένα αποτρόπαιο ψέμα και με αναγκάζει σε μια μορφή τιμωρίας όταν έρχεται η στιγμή της χλεύης: Όμως η ετυμηγορία «αντι-σημιτισμός» ξεπέφτει πλέον εύκολα.

Τώρα που η ίδια μου η χώρα έρχεται ξανά και ξανά στην θέση του σκληρά κατηγορούμενου για τα δικά της εγκλήματα, τα ξεκάθαρα και ασύγκριτα, φαίνεται να είναι το σημείο εκκίνησης (κάτι που είναι απλώς επιχειρηματική δραστηριότητα αλλά εμφανίζεται ως διαδικασία επανόρθωσης) ενός ακόμα υποβρυχίου ικανού να μεταφέρει πυρηνικές κεφαλές, στο δρόμο του για το Ισραήλ, όπου ούτε μία πυρηνική βόμβα έχει προς το παρόν αποδειχτεί ότι υπάρχει, με μοναδικό μάρτυρα τον ίδιο τον φόβο, θα πω αυτό που πρέπει να ειπωθεί.

Όμως γιατί έμεινα σιωπηλός ως τώρα;

Γιατί θεωρούσα πως η καταγωγή μου κηλιδωμένη από έναν λεκέ που ποτέ δεν θα μπορέσει να σβήσει, σήμαινε ότι δεν θα μπορούσα να περιμένω από το Ισραήλ, έναν τόπο με τον οποίο είμαι – και πάντα θα είμαι- συνδεδεμένος, να αποδεχτεί την ανοικτή δήλωση της αλήθειας.

Γιατί μόνο τώρα, όντας πια γέρος και με όση μελάνι μου απομένει δηλώνω πως η πυρηνική δύναμη του Ισραήλ θέτει σε κίνδυνο την ήδη εύθραυστη παγκόσμια ειρήνη;

Διότι ό,τι πρέπει να ειπωθεί σήμερα θα είναι μάταιο αν ειπωθεί αύριο.

Διότι εμείς οι ήδη πολύ επιβαρυμένοι με ενοχές Γερμανοί, ίσως να παρέχουμε τα εργαλεία για ένα επερχόμενο έγκλημα έτσι ώστε η συνενοχή μας να μην μπορεί πια να εξαλειφθεί με καμία από τις συνήθεις δικαιολογίες.

Και επί πλέον σπάω την σιωπή μου γιατί σιχάθηκα την Δυτική υποκρισία και πραγματικά ελπίζω πως πολλοί θα ελευθερωθούν κι αυτοί από την σιωπή τους και θα μπορέσουν να απαιτήσουν από αυτούς που είναι υπεύθυνοι και ένοχοι για τον επερχόμενο κίνδυνο να αποκηρύξουν οποιαδήποτε πιθανότητα για χρήση στρατιωτικής βίας, θα μπορέσουν να επιμείνουν ώστε οι κυβερνήσεις του Ιράν και του Ισραήλ να επιτρέψουν και οι δύο ταυτόχρονα σε κάποιον επίσημο διεθνή θεσμό έναν ανοικτό και χωρίς κανένα περιορισμό έλεγχο της πραγματικής πυρηνικής τους δυνατότητας.

Κανένας άλλος τρόπος δεν μπορεί να είναι επιβοηθητικός για τους Ισραηλινούς και στους Παλαιστινίους, σε αυτούς που παρόλο που ζουν δίπλα – δίπλα κατατρύχονται από την εχθρότητα σε αυτήν την περιοχή που διακατέχεται από αυταπάτες, αλλά και για όλους εμάς.