Οι άγνωστοι γενικοί γραμματείς του ΚΚΕ
Οκτώ επικεφαλής του κόμματος, από την ίδρυσή του έως την ανάδειξη του Ζαχαριάδη στην ηγεσία, διεκδικούν μία θέση στην ιστορία και τα κομματικά χρονικά
Στην ενενηντάχρονη πορεία του ΚΚΕ στη θέση του γενικού γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής βρέθηκαν επιφανείς προσωπικότητες, αλλά δεν έλειψαν επίσης αμφιλεγόμενα και αμφισβητούμενα πρόσωπα. Μερικοί από τους ηγέτες του έχουν γράψει ιστορία και πρωταγωνίστησαν στα δρώμενα της εποχής τους.
Κορυφαίοι από την άποψη αυτή αναδείχτηκαν ο Νίκος Ζαχαριάδης (προπολεμική και πρώτη μεταπολεμική περίοδος) και ο Χαρίλαος Φλωράκης (μεταπολιτευτική περίοδος).
Αλλοι πέρασαν στην ιστορία όχι για την κομματική δράση τους, αλλά για το θεωρητικό και συγγραφικό έργο τους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν ο Γιάννης Κορδάτος και ο Παντελής Πουλιόπουλος.
Ο πρώτος καταγράφεται ως ο πολυγραφότερος και χαρακτηριστικότερος κομμουνιστής θεωρητικός της μεσοπολεμικής και πρώτης μεταπολεμικής περιόδου.
Ο δεύτερος, ως ένας από τους σημαντικότερους μαρξιστές του Μεσοπολέμου, με τις αναλύσεις του για τον ελληνικό καπιταλισμό και την επανάσταση.
Αποχώρηση ή διαγραφή
Στην ίδια κατηγορία μπορεί να καταταχθεί και ο Γρηγόρης Φαράκος, με σημαντικό συγγραφικό έργο. Κοινός παρονομαστής αυτών των τριών διανοούμενων γραμματέων, ήταν είτε η αποχώρηση είτε η διαγραφή τους.
Αρκετοί, όμως, από τους επικεφαλής του ΚΚΕ, για πολλούς και διάφορους λόγους, παρέμειναν και εξακολουθούν να παραμένουν στην αφάνεια. Ακόμη και τα ονόματα μερικών καθόλου ή ελάχιστα αναφέρονται στα ιστορικά και κομματικά χρονικά. Πρόκειται κυρίως για όσους ηγήθηκαν του κόμματος κατά τον Μεσοπόλεμο. Συγκεκριμένα μέχρι το 1931, όταν ανέλαβε ο Ζαχαριάδης.
Η συγκεκριμένη χρονιά αποτελεί και την πρώτη τομή στην κομματική ιστορία. Σύμφωνα με αυτήν από την ίδρυσή του έως τότε (1918-1931) το κόμμα διανύει μια παρατεταμένη φάση κρίσης. Το σχετικό ερμηνευτικό σχήμα, που επαναλαμβάνεται με διάφορες παραλλαγές στις κομματικές ιστορίες μέχρι τις μέρες μας, έχει διατυπώσει ο ίδιος ο Ζαχαριάδης:
Η μακρόχρονη εσωτερική κρίση οφείλεται στο γεγονός ότι το Κόμμα «δεν μπορεί να συλλάβει το νόημα της εποχής του», να δώσει ένα νεοελληνικό μπολσεβίκικο πρόγραμμα» για την επανάσταση.
Η κρίση «ήταν βασικά και κύρια των καθοδηγητών του». Η ηγεσία αναμασά και «μεταφέρει απ έξω γενικές, αφηρημένες, δογματικές θέσεις και διαπιστώσεις». Απουσιάζει «η νεοελληνική μαρξιστική – λενινιστική θεωρία».
Η περίοδος της κρίσης πέρασε από τρεις φάσεις: α) οπορτουνισμός (δεξιός ή αριστερός τακτικισμός) από το 1918 έως 1924, β) λικβινταρισμός (διαλυτισμός) από το 1926 έως το 1928 και γ) φραξιονισμός (ομαδοποιήσεις) χωρίς αρχές από το 1929 έως το 1931.
Την περίοδο της παρατεταμένης κρίσης αναδείχτηκαν οκτώ γραμματείς, που είχαν όλοι άδοξο ή ατιμωτικό κομματικό και τραγικό τέλος. Αποχώρησαν, παύτηκαν ή διαγράφτηκαν, στις διάφορες φάσεις της κρίσης, με τις ανάλογες κατηγορίες, ως δεξιοί ή αριστεριστές, όπως θα λέγαμε σήμερα.
Οι ρίζες της μακρόχρονης κρίσης του 1918-1931
Οι εσωτερικές αιτίες
Οι βασικές αιτίες των διασπάσεων, των διαγραφών και γενικώς της αιμορραγίας του κόμματος κατά την περίοδο της μακρόχρονης κρίσης (1918-1931) ήταν οι διαφορετικές θεωρητικές και πρακτικές αντιλήψεις για την ταυτότητα του ΚΚΕ, την ιδεολογία, την τακτική και τα οργανωτικά του.
Η εξωτερική παράμετρος
Στις διάφορες φάσεις της κρίσης του ΚΚΕ καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισαν οι κομματικοί συσχετισμοί εντός της Σοβιετικής Ενωσης, οι εκάστοτε θέσεις της Γ Κομμουνιστικής Διεθνούς (ιδρύθηκε το 1919) και οι ανάλογες εξελίξεις στη Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία (ίδρυση 1920).
Το «Μακεδονικό»
Το «Μακεδονικό», δηλαδή η υιοθέτηση από το ΚΚΕ της θέσης της ΚΔ και της ΒΚΟ για αυτονόμηση της Μακεδονίας-Θράκης, θ αναδειχθεί σε μείζον ζήτημα της περιόδου – κι όχι μόνο. Θα τροφοδοτεί και θα τροφοδοτείται από την κρίση για μεγάλο διάστημα.
Η ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΔΙΑΔΟΧΗ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1922-23
Ενας τυχοδιώκτης στη θέση του Κορδάτου!
Οι δύο πρώτοι γενικοί γραμματείς απομακρύνθηκαν, λόγω της διαφωνίας τους με την «μπολσεβικοποίηση» του κόμματος και τις σχέσεις του με το διεθνές κομμουνιστικό κέντρο (Κομμουνιστική Διεθνής).
Ο Νίκος Δημητράτος (1894-1944), μετά την αποπομπή του και ύστερα από ανεπιτυχείς απόπειρες να συμπράξει στην ίδρυση σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, θ αποσυρθεί από την πολιτική δράση και θα ιδιωτεύσει.
Ο Γιάννης Κορδάτος (1891-1961) θ’ αποχωρήσει από το ΚΚΕ, λόγω της διαφωνίας του με το «Μακεδονικό» (1925) και θ αφοσιωθεί τα επόμενα χρόνια στις θεωρητικές μελέτες του, μέχρι την ένταξή του στο ΕΑΜ και μεταπολεμικά στην ΕΔΑ.
Τον Κορδάτο, κατά την περίοδο της «υπεραριστερής» στροφής του ΚΚΕ, θα διαδεχτεί μία από τις σκοτεινές μορφές στην ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Πρόκειται για τον Νίκο Σαργολόγο. Είχε αναδειχτεί στο εργατοϋπαλληλικό κίνημα της Θεσσαλονίκης και σύμφωνα με την περιγραφή του Κορδάτου «ήταν ρήτορας και πολύ επιθετικός και ανυπόμονος επαναστάτης. Αργότερα, το 1925-26, γυρίζοντας από τη Μόσχα, μέσον του Βερολίνου, έφερε μαζί του μια «κομμουνίστρια» Γερμανίδα και σε λίγο καιρό είχαμε αποδείξεις πως ήταν πράχτορας του ΙΙ Γραφείου του Α Σώματος Στρατού και της αστυνομίας.
Οταν κατάλαβε πως ήταν σε γνώση της ΚΕ η χαφιεδοποίησή του, έφυγε για τη Β. Αμερική, παίρνοντας μαζί του και χρήματα του κόμματος». Εκεί, σύμφωνα με άλλες πληροφορίες «ίδρυσε μια εκκλησία και έζησε του λοιπού με καχυποψία και φόβο».
Οργανο της αστυνομίας
Πριν από τη φυγή του είχε χρησιμοποιηθεί ως μάρτυρας κατηγορίας σε δίκες εναντίον κομμουνιστών. Παραμένει αδιευκρίνιστο αν έγινε όργανο της αστυνομίας πριν από την ανάδειξή του στην ηγεσία ή στην πορεία. Οπως προκύπτει και από άλλες παρόμοιες περιπτώσεις η τακτική αυτή δεν ήταν άγνωστη στις αστυνομικές αρχές του Μεσοπολέμου.
Ετσι, ενώ ήδη ο Ζαχαριάδης βρίσκεται στην ηγεσία και γιορτάζονται τα 15χρονα του ΚΚΕ (Νοέμβριος 1933), σε κομματικές αναμνήσεις «από την πάλη για τη μετατροπή του σοσιαλεργατικού κόμματος σε κομμουνιστικό», διαβάζουμε: «Πολλά από τα ονόματα, που αναφέρονται (στις αναμνήσεις) δεν βρίσκονται μέσα στο επαναστατικό κίνημα.
Αλλοι γιατί δεν άντεξαν και άλλοι έγιναν χαφιέδες – προβοκάτορες ή ήταν τέτοιοι, όπως ο Σαργολόγος, που υπηρετούσε ως διερμηνέας σε κάποιο εγγλέζικο ίδρυμα… Αυτό μαρτυράει πως πριν ακόμη εμείς φανταστούμε ή μάθουμε για αυτή τη μέθοδο πάλης της μπουρζουαζίας η τελευταία τη χρησιμοποιούσε…».
Μια από τις παρενέργειες της «διείσδυσης» αυτής -πραγματικής ή φανταστικής για τις ανάγκες της εσωκομματικής πάλης- υπήρξε το σύνδρομο του «εσωτερικού χαφιεδισμού». Δεν υπάρχει, υποστηριζόταν τότε κι αργότερα, «φραξιονιστική (διασπαστική) πάλη που στρέφεται κατά της γραμμής της Διεθνούς που να μην τη χρησιμοποίησε ή υποδαύλισε η Ασφάλεια».
Το αποτέλεσμα ήταν αφενός μεν να θεωρείται εχθρός όποιος τοποθετούνταν έξω από τον κομματικό πυρήνα και αφετέρου να στιγματίζεται κάθε πολιτική διαφωνία με την κυρίαρχη και επίσημη «γραμμή»…
Θωμάς Αποστολίδης (1892-1944)
Θεσσαλός συνδικαλιστής στον χώρο των τυπογράφων και επικεφαλής της Πανεργατικής Ενωσης Βόλου. Ως γενικός γραμματέας του ΚΚΕ διαφώνησε με τη θέση για το «Μακεδονικό», απομακρύνθηκε και αργότερα διαγράφηκε (1929) για αντικομματική δράση. Συνεργάστηκε με τους σοσιαλιστές, τους αρχειομαρξιστές και επί δικτατορίας Μεταξά εξορίστηκε. Το 1943 έγινε γραμματέας της τροτσκιστικής οργάνωσης Επαναστατικό Σοσιαλιστικό (Κομμουνιστικό) Κόμμα. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1944.
Ελευθέριος Σταυρίδης
Ο πρώην γραμματέας και βουλευτής του ΚΚΕ (1926-28) εξελίχτηκε στο σφοδρότερο εχθρό του. Μετά τη διαγραφή του «για παραγοντισμό» εντάχτηκε στον αστικοδημοκρατικό πολιτικό χώρο για να προσχωρήσει αργότερα στο φασιστικό-μεταξικό στρατόπεδο. Μεταπολεμικά έγραψε το βιβλίο «Τα παρασκήνια του ΚΚΕ», που χρησίμευσε ως βάση για τη συκοφάντηση του. Μετείχε στ αντικομμουνιστικά κέντρα της περιόδου 1950-1965, μισθοδοτούμενος από τα μυστικά κονδύλια των κυβερνήσεων Καραμανλή.
Ανδρόνικος Χαϊτάς (1894-1938)
Από το Σοχούμ της Γεωργίας, με κομματικές σπουδές στη Μόσχα, ήρθε στην Αθήνα (1922) και φοίτησε στη Νομική. Δίδασκε ιστορικό υλισμό στην κομματική σχολή και ήταν μέλος της ΚΕ από το 1924. Ως γραμματέας υποστήριζε τις θέσεις για την οργανωτική ωρίμανση του κινήματος πρώτα. Μετά θα γινόταν η επανάσταση. Επί των ημερών του το ΚΚΕ βρέθηκε στη δίνη μεγάλης εσωκομματικής κρίσης. Το 1931 δραπέτευσε από τις φυλακές, όπου κρατούνταν και κατέφυγε στην ΕΣΣΔ.
Εκεί εκτελέστηκε ως αντισταλινικός στις εκκαθαρίσεις του 1937-38.
1918-2009
Δεκαέξι πρόσωπα σε 90 χρόνια
Η συγκυρία θέλει το 18ο Συνέδριο του ΚΚΕ ν αρχίζει στις 18 Φεβρουαρίου, με την Αλέκα Παπαρήγα να συμπληρώνει ακριβώς 18 χρόνια στο τιμόνι του.
Αν η ίδια, το συνέδριο και η Κεντρική Επιτροπή αποφασίσουν, μάλιστα, την εβδομάδα, που έρχεται, αλλαγή προσώπου, το κόμμα στην ενενηντάχρονη ιστορία του, θα εκλέξει διαφορετικό γενικό γραμματέα για 18η φορά (αν υπολογιστεί ως διπλή η εκλογή του Νίκου Ζαχαριάδη το 1931 και το 1945, μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα από το ναζιστικό στρατόπεδο).
Στη ιστορική διαδρομή του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος, όπως ήταν ο πρώτος τίτλος του ΚΚΕ (ο δεύτερος ήταν ΣΕΚΕ – Κομμουνιστικό και αμέσως μετά ΚΚΕ – Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς) στην ηγεσία αναδείχτηκαν οι:
1. Νίκος Δημητράτος (1918 – 1922) (αρχικώς επικεφαλής πενταμελούς ΚΕ)
2. Γιάννης Κορδάτος (Φεβρουάριος – Νοέμβριος 1922)
3. Νίκος Σαργολόγος (Νοέμβριος 1922 – Σεπτέμβριος 1923)
4. Θωμάς Αποστολίδης (1923 – Δεκέμβριος 1924. Επικεφαλής τριμελούς γραμματείας μαζί με Γιάννη Κορδάτο και Σεραφείμ Μάξιμο)
5. Παντελής Πουλιόπουλος (1924 – Σεπτέμβριος 1925)
6. Λευτέρης Σταυρίδης (1925 – 1926 προσωρινός γραμματέας)
7. Παστίας Γιατσόπουλος (Σεπτέμβριος 1926 – 1927 προσωρινός γραμματέας)
8. Ανδρόνικος Χαϊτάς (Μάρτιος 1927 – 1931)
9. Νίκος Ζαχαριάδης (Νοέμβριος 1931 – 1941)
10. Ανδρέας Τσίπας (1941)
11. Γιώργης Σιάντος (1942 – 1945) – Ν. Ζαχαριάδης (1945 – 1956)
12. Απόστολος Γκρόζος (1956 – 57, επικεφαλής συλλογικής ηγεσίας)
13. Κώστας Κολιγιάννης (1957 – 1972)
14. Χαρίλαος Φλωράκης (1972 – 1989)
15. Γρηγόρης Φαράκος (1989 – 1991)
16. Αλέκα Παπαρήγα (1991 – 2013)
17. Δημήτρης Κουτσούμπας (2013-)