1η Μάη 1986: H μαύρη παρέλαση στο Κίεβο κάτω από τον πυρηνικό ουρανό
Στις 30 Απριλίου του 1986 η σοβιετική εφημερίδα Πράβντα έσπασε τη σιωπή στα έντυπα MME για το τραγικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ, δημοσιεύοντας μια μικρή ανακοίνωση στο κάτω μέρος της δεύτερης σελίδας. Αναδημοσίευσε την ανακοίνωση του πρακτορείου Tass ότι όλα είναι υπό έλεγχο, πως η πόλη του Πρίπιατ εκκενώθηκε και πως τα επίπεδα ραδιενέργειας στην ατμόσφαιρα παρακολουθούνται στενά..
Την ίδια μέρα το Πολιτικό Γραφείο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ουκρανίας συνεδρίασε με κύριο θέμα αν πρέπει να πραγματοποιηθεί η παρέλαση της Πρωτομαγιάς την επόμενη μέρα. Η 1η Μάη μαζί με την 7η Νοέμβρη ήταν οι δύο πιο σημαντικές ημερομηνίες στο ημερολόγιο της ΕΣΣΔ. Ο άνεμος είχε αλλάξει κατεύθυνση και η ακτινοβολία μεταφερόταν στο Κίεβο. Στις 28 Απριλίου μια έκθεση της KGB ανέφερε ότι τα επίπεδα ακτινοβολίας στην πόλη ήταν αυξημένα αλλά μέσα στα επιτρεπτά όρια των 20 μR/hr (microentgens ανα ώρα).
Αλλά μέσα σε μια μέρα τα επίπεδα ακτινοβολία πενταπλασιάστηκαν (100 μR/hr ). Οι Ουκρανοί αξιωματούχοι ήταν μπερδεμένοι καθώς δεν μπορούσαν να καταλάβουν τι σημαίνει αυτό. Ωστόσο οι οδηγίες από τη Μόσχα ήταν σαφείς. Η πορεία της 1ης Μάη έπρεπε να πραγματοποιηθεί με κάθε κόστος. Με αυτό τον τρόπο το μήνυμα που θα στελνόταν σε όλο τον κόσμο ήταν ότι η κατάσταση βρίσκεται υπό έλεγχο, όλα είναι φυσιολογικά, οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς και τα δυτικά ΜΜΕ επιδίδονται σε έναν πόλεμο προπαγάνδας μεταδίδοντας fake news για το μέγεθος της καταστροφής. Οι εικόνες από την παρέλαση χιλιάδων χαρούμενων κατοίκων του Κιέβου θα έστελνε μήνυμα στη χώρα και όλο τον κόσμο ότι όλα βαίνουν καλώς, πως το Κόμμα έχει την κατάσταση υπό έλεγχο..
Όμως…
Στην πραγματικότητα η ουκρανική KGB είχε ήδη μεταφέρει στη Μόσχα την αυξανόμενη ανησυχία του πληθυσμού στις περιοχές κοντά στο πυρηνικό εργοστάσιο και την εξάπλωση της ραδιενεργού σκόνης. Η κινητοποίηση, λεωφορείων, πυρηνικών ειδικών και της αστυνομίας δεν μπορούσε να περάσει απαρατήρητη. Ούτε η άφιξη ασθενών χτυπημένων από τη ραδιενέργεια στα νοσοκομεία του Κιέβου που είχαν γεμίσει τις ΜΕΘ.
Και όμως η τοπική και η κεντρική κυβέρνηση δεν ανακοίνωναν ούτε μια πληροφορία για το μέγεθος της καταστροφής και της επιτακτικής ανάγκη των πολιτών να προστατευτούν. Οι μακροχρόνιες συνέπειες από την ακτινοβολία θα ήταν πολύ πιο περιορισμένες αν είχαν μοιραστεί χάπια ιωδίνης στο σύνολο του πληθυσμού και είχαν δοθεί οδηγίες προς τους πολίτες να μείνουν σπίτια τους με κλειστά τα παράθυρα.
«Το Κίεβο βρίσκεται σε αναβρασμό και τα νοσοκομεία βρίσκονται στα όρια τους» σημειώνει στο ημερολόγιο του ο πιο γνωστός τότε Ουκρανός συγγραφέας Ολέγκ Γκόντσαρ (1918-1995), «αλλά στα ραδιόφωνα δεν μεταδίδεται καμία πληροφορία, μόνο «ανεβαστική» μουσική και χαρούμενα τραγούδια».
Τα επίπεδα ακτινοβολίας στο Κίεβο στις 30 Απριλίου είχαν φτάσει στο πιο επικίνδυνο σημείο τους Το μεσημέρι έφτασαν στα 1,700 μR/hr, αλλά μέχρι το απόγευμα είχαν πέσει στο 1/3. Ωστόσο το πρωί της πρωτομαγιάς όταν ξεκίνησαν οι προετοιμασίες για την πορεία στο Κίεβο τα επίπεδα άρχισαν να ανεβαίνουν ξανά.
Η αύξηση των επιπέδων ακτινοβολίας ήταν ακόμα μεγαλύτερη στην κεντρική λεωφόρο του Κιέβου όπου θα γινόταν η μεγάλη παρέλαση για τον εαρτασμό της 1ης Μάη, στα 2,500 μR/hr (100+ φορές πάνω από το κανονικό). Ο χώρος που βρίσκονταν οι εξέδρες των επισήμων ήταν στο χαμηλότερο σημείο ανάμεσα στους δύο λόφους της πόλης. «Ο κίνδυνος σε όλους όσους πήραν μέρος ήταν εξαιρετικά σοβαρός» θυμάται ο δήμαρχος της πόλης Βαλεντίν Ζγκάρσκι.
Απειλές από Γκορμπατσόφ αν δεν πραγματοποιηθεί η παρέλαση
Ο Γ.Γ του Κ.Κ Ουκρανίας Βλάντιμιρ Στσερμπίτσκι, που έπρεπε να κηρύξει την έναρξη της παρέλασης, έφτασε στο σημείο με μεγάλη καθυστέρηση και φανερά αναστατωμένος: «Του είπα [του Γκορμπατσόφ] ότι πρέπει να αλλάξει τουλάχιστον το χώρο διεξαγωγής. Δεν είναι Κόκκινη Πλατεία αλλά κοιλάδα, η ραδιενέργεια συγκεντρώνεται εδώ! Και μου είπε: «Αν δεν πραγματοποιηθεί η παρέλαση, θα σε αφήσω να σαπίσεις»»! Σύμφωνα με τη μαρτυρία της συζύγου του Ουκρανού πολιτικού, ο Γκορμπατσόφ τον απείλησε με άμεση διαγραφή από το κόμμα. «Να πάει στο διάολο ας αρχίσει η παρέλαση» φέρεται να είπε.
Οι αξιωματούχοι πήραν θέση στις εξέδρες των επισήμων. Μάλιστα οι Ουκρανοί πολιτικοί είχαν «ενθαρρυνθεί» από τη Μόσχα να φέρουν μαζί τους στην παρέλαση, τις συζύγους τα παιδιά και τα εγγόνια τους για να φανεί ότι τάχα δεν υπάρχει κίνδυνος. Οι φωτογραφίες από εκείνη τη μαύρη μέρα δείχνουν τους Ουκρανούς πολιτικούς να χαιρετάνε το πλήθος την ώρα που τα επίπεδα ακτινοβολίας έφταναν στο απόγειό τους. Η κομματική νεολαία κράταγε φωτογραφίες του Μαρξ, του Ένγκελς και του Λένιν καθώς και των μελών του Π.Γ της ΕΣΣΔ, με πρώτο τον Γκορμπατσόφ. Ο καιρός ηταν καλός και ο κόσμος ήταν ντυμένος ελαφρά. Αρκετοί κρατούσαν τα παιδιά τους στους ώμους τους καθώς δεν είχαν ιδέα για την πραγματική κατάσταση.
Στην αρχή όλα έδειχναν φυσιολογικά αν και η συμμετοχή ήταν μικρότερη από άλλες χρονιές. Ωστόσο, όταν η παρέλαση έφτασε στην κεντρική πλατεία, στο χώρο που κάτω από κανονικές συνθήκες θα βρίσκονταν οι αντιπρόσωποι των διάφορων κλάδων της σοβιετικής οικονομίας, οι διευθυντές παραγωγής και οι διακεκριμένοι εργάτες (που είχαν βραβευτεί για την πειθαρχία και την παραγωγικότητα τους) δεν μπορούσαν να πιστέψουν στα μάτια τους. Ο χώρος ήταν μισο-άδειος. «Που είναι οι άνθρωποι της ενέργειας;» τόλμησε να ρωτήσει φωναχτά η Νατάλια Πέτριβνα που συμμετείχε στην παρέλαση. Ένας άντρας της KGB την απομάκρυνε κάνοντας σαφές ότι δεν πρόκειται να ανεχτεί διατάραξη της τάξης και ερωτήσεις που μπορεί να δημιουργήσουν πανικό». Όπως η γυναίκα θυμάται λίγο μετά άρχισε να νιώθει ναυτία, ο λαιμός της ήταν στεγνός και είχε δυνατό λόξυγκα. Μια άλλη γυναίκα που πήρε μέρος στην παρέλαση και παρέμεινε στο Κίεβο μέχρι τις 12 Μαϊου έστειλε μια οργισμένη επιστολή προς τους Ουκρανούς ηγέτες καθιστώντας τους υπεύθυνους για ότι της συνέβη. Ήταν έγκυος και το μωρό της γεννήθηκε νεκρό.
Κλονίζεται η εμπιστοσύνη του κόσμου στη σοβιετική ηγεσία
Ο συγγραφέας Ολέγκ Γκόντσαρ σημειώνει στο ημερολόγιό του για την 1η Μάη: «Οι άνθρωποι φώναζαν συνθήματα, όλοι υποκρίνονταν ότι τίποτα ανεπίστρεπτο δεν είχε συμβεί. Οι Σοβιετικοί ηγέτες μπορεί να κατάφεραν να αποτρέψουν τον πανικό, αλλά οι απρόβλεπτες συνέπειες της ραδιενεργής παρέλασης ήταν η απώλεια της νομιμότητας και αξιοπιστίας του καθεστώτος». «Η κυβέρνηση μου με εξαπάτησε και με πρόδοσε. Όταν έγινε το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ, δεν το έμαθα από την κυβέρνηση αλλά από έναν ξένο υπήκοο.» έγραψε σε επιστολή του ένας Ουκρανός εργάτης.
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ ποτέ δεν ζήτησε συγνώμη ούτε ανέλαβε το κόστος της ευθύνης για το έγκλημα που συνέβη εκείνη τη μέρα στο Κίεβο. Χρειάστηκε να περάσουν 20 χρόνια για να παραδεχτεί σε τηλεοπτική του συνέντευξη πως ό,τι συνέβη στο Κίεβο εκείνη τη μαύρη μέρα ήταν ένα μεγάλο λάθος.
Βιβλιογραφία:
Chernobyl: History of a Tragedy-Serhii Plokhy (Winner of the Baillie Glifford prize, non-fiction 2018)